Wśród psów wyróżniamy wiele zróżnicowanych ras, masa urodzeniowa ciała waha się od 120 do 550 g, a masa ciała dorosłego osobnika osiąga od 4 do 100 kg. Pierwsze 2 tygodnie życia szczenię spędza czas na jedzeniu oraz poszukiwaniu ciepłego miejsca do snu. Poza mlekiem matki, dodatkowe źródło pokarmu rzadko jest mu potrzebne, chyba że suka nie może wyprodukować wystarczającej ilości mleka lub malec jest osierocony. W takim przypadku, szczenię musi zostać wykarmione butelką. Przyrost masy ciała u psa jest największy w pierwszych 5 miesiącach życia i wynosi 5-12% masy ciala na dzień. Wzrost szczeniaka zaczyna stabilizować się po 6 miesiącu życia, a kończy się w 8-12 miesięcu u ras małych i średnich oraz w 10-24 miesięcu u ras dużych i olbrzymich.
Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe u psów zależy od ich masy ciała, wieku, stanu fizjologicznego i aktywności fizycznej. Amerykańskie Stowarzyszenie Kontroli Karm (AAFCO) publikuje normy, dotyczące zapotrzebowania na składniki pokarmowe dla psów, odpowiednie dla utrzymania prawidłowego stanu zdrowia i możliwości reprodukcji (Tabela 1.: Normy żywieniowe dla psów AAFCO). Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe da psów na różnych etapach ich życia publikuje również Krajowa Rada ds. Badań Naukowych (NRC), ostatnie wydanie w 2006 r. (Tabela 2.: Zapotrzebowanie dla dorosłych psów (utrzymanie prawidłowego stanu zdrowia); Tabela 3.: Normy żywieniowe dla szczeniąt (po zakończeniu karmienia mlekiem matki), NRC 2006). Zarówno AAFCO, jak i NRC podają minimalne zapotrzebowanie na składniki pokarmowe oraz maksymalne zapotrzebowanie dla składników o potencjalnej toksyczności.
Tabela 1. Normy żywieniowe dla psów AAFCO
| Składnik odżywczy (jedn./kg karmy) |
Minimum dla okresu wzrostu i reprodukcji |
Minimum dla utrzymania zdrowia dorosłych osobników |
Maksimum dla utrzymania zdrowia dorosłych osobników |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Białko (%) |
22,0 |
18,0 |
|
|
|
|
|
| Arginina (%) |
0,62 |
0,51 |
|
| Histydyna (%) |
0,22 |
0,18 |
|
| Izoleucyna (%) |
0,45 |
0,37 |
|
| Leucyna (%) |
0,72 |
0,59 |
|
| Lizyna (%) |
0,77 |
0,63 |
|
| Metionina + cystyna (%) |
0,53 |
0,43 |
|
| Fenyloalanina + tyrozyna (%) |
0,89 |
0,73 |
|
| Treonina (%) |
0,58 |
0,48 |
|
| Tryptofan (%) |
0,20 |
0,16 |
|
| Walina (%) |
0,48 |
0,39 |
|
| Składnik odżywczy (jedn./kg karmy) |
Minimum dla okresu wzrostu i reprodukcji |
Minimum dla utrzymania zdrowia dorosłych osobników |
Maksimum dla utrzymania zdrowia dorosłych osobników |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Tłuszcz (%) |
8,0 |
5,0 |
|
|
|
|
|
| Kwas linolowy (%) |
1,0 |
1,0 |
|
|
|
|
|
| Składniki mineralne |
|
|
|
|
|
|
|
| Wapń (%) |
1,0 |
0,6 |
2,5 |
| Fosfor (%) |
0,8 |
0,5 |
1,6 |
| Ca:P |
1:1 |
1:1 |
2:1 |
| Potas (%) |
0,6 |
0,6 |
|
| Sód (%) |
0,3 |
0,06 |
|
| Chlor (%) |
0,45 |
0,09 |
|
| Magnez (%) |
0,04 |
0,04 |
0,3 |
| Żelazo (mg/kg) |
80 |
80 |
3,000 |
| Miedź (mg/kg) |
7,3 |
7,3 |
250 |
| Mangan (mg/kg) |
5,0 |
5,0 |
|
| Cynk (mg/kg) |
120 |
120 |
1,000 |
| Jod (mg/kg) |
1,5 |
1,5 |
50 |
| Selen (mg/kg) |
0,11 |
0,11 |
2 |
| Składnik odżywczy (jedn./kg karmy) |
Minimum dla okresu wzrostu i reprodukcji |
Minimum dla utrzymania zdrowia dorosłych osobników |
Maksimum dla utrzymania zdrowia dorosłych osobników |
|
|
|
|
| Witaminy |
|
|
|
|
|
|
|
| A (IU/kg) |
5,000 |
5,000 |
250,000 |
| D (IU/kg) |
500 |
500 |
5,000 |
| E (IU/kg) |
50 |
50 |
1,000 |
| B1 (tiamina) (mg/kg) |
1,0 |
1,0 |
|
| B2 (ryboflawina) (mg/kg) |
2,2 |
2,2 |
|
| B5 (kwas pantotenowy) (mg/kg) |
10 |
10 |
|
| B3 (niacyna) (mg/kg) |
11,4 |
11,4 |
|
| B6 (pirydoksyna) (mg/kg) |
1,0 |
1,0 |
|
| B9 (kwas foliowy) (mg/kg) |
0,18 |
0,18 |
|
| B12 (mg/kg) |
0,022 |
0,022 |
|
| B4 (cholina) (mg/kg) |
1,200 |
1,200 |
|
Zapotrzebowanie na składniki zostało wyrażone w suchej masie karmy, a nie na kg masy ciała zwierzęcia. Normy AAFCO na składniki pokarmowe w karmie dla psów o wartości energetycznej 3,5 kcal energii metabolicznej/g suchej masy. Zawartość składników w karmie zawierającej > 4 kcal energii metabolicznej/g powinny być proporcjonalnie skorygowane.
Tabela 2. Zapotrzebowanie dla dorosłych psów (utrzymanie prawidłowego stanu zdrowia), NRC 2006
| Składnik odżywczy (jedn./1000 kcal energii metabolicznej) |
Minimum |
Maksimum |
Zalecana ilość |
|
|
|
|
| Białko (g) |
20 |
|
25 |
|
|
|
|
| Arginina (g) |
0,70 |
|
0,88 |
| Histydyna (g) |
0,37 |
|
0,48 |
| Izoleucyna (g) |
0,75 |
|
0,95 |
| Leucyna (g) |
1,35 |
|
1,70 |
| Lizyna (g) |
0,70 |
|
0,88 |
| Metionina (g) |
0,65 |
|
0,83 |
| Metionina + cystyna (g) |
1,30 |
|
1,63 |
| Fenyloalanina (g) |
0,90 |
|
1,13 |
| Fenyloalanina + tyrozyna (g) |
1,48 |
|
1,85 |
| Treonina (g) |
0,85 |
|
1,08 |
| Tryptofan (g) |
0,28 |
|
0,35 |
| Walina (g) |
0,98 |
|
1,23 |
| Składnik odżywczy (jedn./1000 kcal energii metabolicznej) |
Minimum |
Maksimum |
Zalecana ilość |
|
|
|
|
| Tłuszcz (g) |
|
82,5 |
13,8 |
|
|
|
|
| Kwas linolowy (g) |
|
16,3 |
2,8 |
| Kwas α-linolowy (g) |
|
|
0,11 |
| Kwas eikozapentaenowy + Kwas dokozaheksaenowy (g) |
|
2,8 |
0,11 |
| Składnik odżywczy (jedn./1000 kcal energii metabolicznej) |
Minimum |
Maksimum |
Zalecana ilość |
|
|
|
|
| Składniki mineralne |
|
|
|
|
|
|
|
| Wapń (g) |
0,50 |
|
1,0 |
| Fosfor (g) |
|
0,50 |
0,75 |
| Potas (g) |
|
|
1,0 |
| Sód (mg) |
75 |
|
200 |
| Chlor (mg) |
|
|
300 |
| Magnez (mg) |
45 |
|
150 |
| Żelazo (mg) |
|
|
7,5 |
| Miedź (mg) |
|
|
1,5 |
| Magnez (mg) |
|
|
1,2 |
| Cynk (mg) |
|
|
15 |
| Jod (mcg) |
175 |
|
220 |
| Selen (mcg) |
|
|
87,5 |
| Składnik odżywczy (jedn./1000 kcal energii metabolicznej) |
Minimum |
Maksimum |
Zalecana ilość |
|
|
|
|
| Witaminy |
|
|
|
|
|
|
|
| A (retinol) |
|
16,000 |
379 |
| D3 (cholekalcyferol, mcg |
|
20 |
3,4 |
| E (α-tokoferol, mg) |
|
|
7,5 |
| K (menadion, mg) |
|
|
0,41 |
| B1 (tiamina, mg) |
|
|
0,56 |
| B2 (ryboflawina, mg) |
1,05 |
|
1,3 |
| B5 (kwas pantotenowy, mg) |
|
|
3,75 |
| B3 (niacyna) (mg/kg) |
|
|
4,25 |
| B6 (pirydoksyna) (mg/kg) |
|
|
0,375 |
| B9 (kwas foliowy, mcg) |
|
|
67,5 |
| B12 (mcg) |
|
|
8,75 |
| B4 (cholina, mg) |
|
|
425 |
National Academies Press, copyright 2006, National Academy of Sciences
Tabela 3. Normy żywieniowe dla szczeniąt (po zakończeniu karmienia mlekiem matki), NRC 2006
| Składnik odżywczy (jedn./1000 kcal energii metabolicznej) |
Minimum |
Maksimum |
Zalecana ilość |
|
|
|
|
| Białko, szczenięta w fazie wzrostu 4-14 tygodni |
|
|
|
|
|
|
| Białko (g) |
45 |
|
56,3 |
|
|
|
|
| Arginina (g) |
1,58 |
|
1,98 |
| Histydyna (g) |
0,78 |
|
0,98 |
| Izoleucyna (g) |
1,30 |
|
1,63 |
| Leucyna (g) |
2,58 |
|
3,22 |
| Lizyna (g) |
1,75 |
>20 |
2,20 |
| Metionina (g) |
0,70 |
|
0,88 |
| Metionina + cystyna (g) |
1,40 |
|
1,75 |
| Fenyloalanina (g) |
1,30 |
|
1,63 |
| Fenyloalanina + tyrozyna (g) |
2,60 |
|
3,25 |
| Treonina (g) |
1,63 |
|
2,03 |
| Tryptofan (g) |
0,45 |
|
0,58 |
| Walina (g) |
1,35 |
|
1,70 |
|
|
|
|
| Białko, szczenięta w fazie wzrostu ≥ 14 tygodni |
|
|
|
|
|
|
| Białko (g) |
35 |
|
43,8 |
|
|
|
|
| Arginina (g) |
1,33 |
|
1,65 |
| Histydyna (g) |
0,50 |
|
0,63 |
| Izoleucyna (g) |
1,00 |
|
1,25 |
| Leucyna (g) |
1,63 |
|
2,05 |
| Lizyna (g) |
1,40 |
|
1,75 |
| Metionina (g) |
0,53 |
|
0,65 |
| Metionina + cystyna (g) |
1,05 |
|
1,33 |
| Fenyloalanina (g) |
1,00 |
|
1,25 |
| Fenyloalanina + tyrozyna (g) |
2,00 |
|
2,50 |
| Treonina (g) |
1,25 |
|
1,58 |
| Tryptofan (g) |
0,35 |
|
0,45 |
| Walina (g) |
1,13 |
|
1,40 |
| Składnik odżywczy (jedn./1000 kcal energii metabolicznej) |
Minimum |
Maksimum |
Zalecana ilość |
|
|
|
|
| Tłuszcz, minerały i witaminy, wszystkie szczenięta |
|
|
|
|
|
|
| Tłuszcz (g) |
|
330 |
21,3 |
|
|
|
|
| Kwas linolowy (g) |
|
65 |
3,3 |
| Kwas α-linolowy (g) |
|
|
0,2 |
| Kwas arachidonowy (g) |
|
|
0,08 |
| Kwas eikozapentaenowy + Kwas dokozaheksaenowy (g) |
|
11 |
0,13 |
|
|
|
|
| Składniki mineralne |
|
|
|
|
|
|
|
| Wapń (g) |
2,0 |
18 |
3,0 |
| Fosfor (g) |
|
|
2,5 |
| Potas (g) |
|
|
1,1 |
| Sód (mg) |
|
|
550 |
| Chlor (mg) |
|
|
720 |
| Magnez (mg) |
45 |
|
100 |
| Żelazo (mg) |
18 |
|
22 |
| Miedź (mg) |
|
|
2,7 |
| Mangan (mg) |
|
|
1,4 |
| Cynk (mg) |
10 |
|
25 |
| Jod (mcg) |
|
|
220 |
| Selen (mcg) |
52,5 |
|
87,5 |
| Składnik odżywczy (jedn./1000 kcal energii metabolicznej) |
Minimum |
Maksimum |
Zalecana ilość |
|
|
|
|
| Witaminy |
|
|
|
|
|
|
|
| A (retinol) |
|
3,750 |
379 |
| D3 (cholekalcyferol, mcg) |
|
20 |
3,4 |
| E (α-tokoferol, mg) |
|
|
7,5 |
| K (menadion, mg) |
|
|
0,41 |
| B1 (tiamina, mg) |
|
|
0,34 |
| B2 (ryboflawina, mg) |
1,05 |
|
1,32 |
| B5 (kwas pantotenowy, mg) |
|
|
3,75 |
| B3 (niacyna) (mg) |
|
|
4,25 |
| B6 (pirydoksyna) (mg) |
|
|
0,375 |
| B9 (kwas foliowy, mcg) |
|
|
68 |
| B12 (mcg) |
|
|
8,75 |
| B4 (cholina, mg) |
|
|
425 |
National Academies Press, copyright 2006, National Academy of Sciences
W krajach rozwiniętych, u psów rzadko obserwuje się choroby wywołane niedoborami składników pokarmowych, zwłaszcza gdy są karmione dobrej jakości, pełnporcjową karmą dla psów. Problem pojawia się, gdy ich dawka nie jest zbilansowana lub składa się wyłącznie z resztek żywności dla ludzi. Karmienie pojedynczym produktem spożywczym np. mięsem również nie jest wystarczające. Nawet codzienne spożywanie wysokogatunkowego mięsa może spowodować u nich niedobór wapnia i wtórną nadczynność przytarczyc, a nadmiar spożywanej wątroby, może wywołać zatrucie witaminą A. Należy mieć na uwadze, że psy w porównaniu do kotów nie wymagają dodatkowego źródła witaminy A, kwasu arachidonowego i tauryny. Wymagają także mniejszej ilości tłuszczu i białka, a także argininy i witamin B3 i B6.
Pomimo swoich najszczerszych intencji, to często właśnie sami właściciele powodują problemy, podając podopiecznym produkty dla ludzi. Na przykład rodzynki i winogrona, zawierające toksyczną dla psów substancję, która może powodować u nich uszkodzenie nerek, albo czekoladę, zawierającą niebezpieczną teobrominę i kofeinę – dwa metyloksantyny. Psy metabolizują teobrominę znacznie wolniej niż ludzie. Wymioty i biegunka to początkowe objawy zatrucia czekoladą, które mogą postępować w kierunku wielomoczu, drżenia mięśni, arytmii serca, napadów drgawkowych, a nawet śmierci. Potencjalnie trujące dla psów są również orzechy makadamia. Mogą powodować osłabienie, depresję, wymioty, zaburzenie koordynacji ruchów, drżenie mięśni, hipertermię i tachykardię. Tylko sześć takich orzechów może być dla psa trujące. Kolejne zagrożenie stanowią czosnek oraz cebula. Zawierają bowiem związki siarki, które mogą powodować uszkodzenie krwinek czerwonych i niedokrwistość. Niewskazane jest również awokado. Zawiera bowiem persynę, substancję która może powodować duszności, obrzęk płuc, a także wysięk opłucnowy i osierdziowy. Niebezpieczne dla psów są słodziki, zawierające kylitol. Ta naturalna substancja słodząca, może powodować u nich uszkodzenie wątroby.
Niedobory składników pokarmowych występują również u psów żywionych dawkami domowymi, samodzielnie przygotowanymi przez właścicieli. Niestety wiele przepisów publikowanych w różnych źródłach zostało zbilansowanych pod względem wartości odżywczych jedynie (jeśli w ogóle) komputerowo, przy zastosowaniu uśrednionych wartości odżywczych. Ponadto diety domowe nie podlegają kontroli i rygorystycznym testom, stosowanym w przypadku kompletnych i zrównoważonych karm komercyjnych. Jeśli właściciel zwierząt domowych chce karmić je dietą domową, powinien przygotowywać posiłki przy użyciu receptur opracowanych dla konkretnego osobnika przez dietetyka zwierzęcego.
Niektóre niedobory w organizmie psa, powstają jako wtórne, w wyniku zaburzeń i chorób, anoreksji, czy też obu. Częstym czynnikiem powodującym niedożywienie jest również zaniedbanie psa przez właściciela.
Energia
W żywieniu psów wykorzystuje się energię metaboliczną (EM), która uwzględnia straty energii w kale i moczu, a zatem jest energią wykorzystywaną przez organizm na podstawowe procesy życiowe. Jednostką energetyczną jest kaloria lub dżul. Zawartość energii w karmach dla zwierząt domowych jest zazwyczaj wyrażana w kilokalorach (kcal), kcal = 1000 kalorii. Psy potrzebują określonej ilości energii do optymalnego wykorzystania białka z pożywienia, co zapewnia im odpowiednią masę ciała i dobrą kondycję, m.in. prawidłowy wzrost, utrzymanie ogólnego stanu zdrowia, poziomu aktywności, prawidłowy przebieg ciąży i laktacji.
Wymagania energetyczne dla psów nie są podyktowane wyłącznie masą ciała. Psy utrzymywane w gospodarstwie domowym wymagają mniej energii, niż psy żyjące w schroniskach, choć i tu istnieje duża zmienność. Na zapotrzebowanie energetyczne wpływają również różnice między rasami i to niezależnie od wielkości psów, np. nowofunland ma mniejsze dzienne zapotrzebowanie na energię niż dog niemiecki. Inne czynniki, determinujące zapotrzebowanie na energię to: poziom aktywności, etap rozwoju psa, procent beztłuszczowej masy ciała, wiek, warunki utrzymania i temperatura otoczenia. Przykładowo u psów husky, przy spadku temperatury otoczenia z 14° C latem do -20° C w zimie, zapotrzebowanie na energię wzrasta ze 120 do 205 kcal/ kg0,75. Nawet jeśli zastosujemy tu konkretne wzory, każde zwierzę może wymagać nawet o 30% mniej lub więcej energii wyliczonej z równania. W związku z tym, ustalając dzienne zapotrzebowanie na energię dla psa, należy przyjąć 30% margines od zaleceń ogólnych, jak również pamiętać o regularnym sprawdzaniu kondycji oraz ogólnego stanu zdrowia psa.
Zawartość energii metabolicznej dla wielu produktów żywnościowych dla psów nie zostały ustalone na drodze eksperymentalnej. Często są szacowane przy użyciu równań, uwzględniających równoważniki energetyczne składników pokarmowych: tłuszczu, białka i węglowodanów. Do wyliczania wartości energetycznej produktów dla psów, wykorzystuje się równoważniki Atwatera lub zmodyfikowane równoważniki Atwatera. Zmodyfikowane równoważniki Atwatera do wyliczania energii metabolicznej dla psów wynoszą 3,5 kcal/g dla węglowodanów i białka oraz 8,5 kcal/g tłuszczu.
Zapotrzebowanie energetyczne
Zapotrzebowanie energetyczne u psów jest dość zmienne. Zwierzęta o takiej samej masie ciała mogą mieć 3 różne wartości dziennego zapotrzebowania na energię. Zależy to od wieku, stanu fizjologicznego (wzrost, ciąża, laktacja, itp.), aktywności fizycznej, temperatury otoczenia oraz nieprawidłowości stanu zdrowia. Wszelkie zalecenia dotyczące ustalania zapotrzebowania energetycznego są więc jedynie punktem wyjścia i mogą wymagać modyfikacji w zależności od indywidualnej reakcji psa.
Dostępnych jest wiele wzorów do obliczania zapotrzebowania energetycznego dla psów. Prosta metoda, stosowana dla zdrowych osobników, zaczyna się od obliczania zapotrzebowania spoczynkowego na energię (RER). RER to zapotrzebowanie energetyczne zdrowego zwierzęcia, karmionego w spoczynku w środowisku termoneutralnym. Obejmuje energię wykorzystywaną do utrzymania homeostazy organizmu. Istnieje wykładniczy i liniowy wzór do obliczania RER. Wzór wykładniczy (RER = 70 [masa ciała kg0,75]) może być stosowany u zwierząt o dowolnej masie ciała, podczas gdy wzórliniowy (RER = 30 x [masa ciała w kg] + 70) jest ograniczony do stosowania u zwierząt ważących > 2 kg i < 45 kg.
Bytowe zapotrzebowanie energetyczne (MER) to zapotrzebowanie na energię umiarkowanie aktywnego zwierzęcia w środowisku termoneutralnym. Obejmuje energię niezbędną do pozyskania, trawienia i wchłaniania żywności w ilości utrzymującej masę ciała, a także energię dla aktywności spontanicznej. Wyliczenie dziennego zapotrzebowania na energię dla psów uwzględnia poziom aktywności fizycznej oraz status fizjologiczny (Tabela 4.).
Wzory do obliczania dziennego zapotrzebowania na energię (kcal/dzień) wymieniono w tabeli 4.
Tabela 4. Dzienne zapotrzebowanie energetyczne dla psów
| Zwierzę |
MER (kcal/day) |
|
|
| Zdrowe dorosłe psy |
|
| nie poddane sterylizacji/kastracji |
1,8 x RER |
| poddane sterylizacji/kastracji |
1,6 x RER |
| ze skłonnością do otyłości |
1,4 x RER |
| Zdrowe szczenięta |
|
| < 4 m-ce |
3 x RER |
| > 4 m-ce |
2 x RER |
Substancje odżywcze
Składniki odżywcze to woda, białko, tłuszcz, węglowodany, witaminy i składniki mineralne. Białko, tłuszcz i węglowodany to składniki dostarczające energii.
Woda:
Woda jest najważniejszym składnikiem odżywczym, jej brak może doprowadzić do śmierci w ciągu kilku dni. Czysta, świeża woda powinna być dla zwierząt zawsze dostępna. Do jej konsumpcji zachęci umieszczanie wody w miskach w różnych miejscach.
Funkcjonuje kilka metod oszacowania dziennego zapotrzebowania na wodę dla psów. Istnieją ogólne wytyczne, ale należy uwzględnić przy ich stosowaniu również indywidualne różnice. Wymagana ilość wody zależy od wielu różnych czynników, w tym sposobu żywienia zwierząt, środowiska w którym żyją, poziomu aktywności i stanu zdrowia. Zawartość wody w karmach dla zwierząt domowych w puszkach wynosi od 60% do > 87%. Sucha karma dla zwierząt domowych zawiera 3%-11% wody, a karma półsucha 25%-35% wody. W rezultacie psy, które spożywają karmę głównie w puszkach, mają mniejsze pragnienie i zazwyczaj spożywają mniej wody niż zwierzęta, które spożywają głównie suchy pokarm.
Zapotrzebowanie na wodę w warunkach termoneutralnych dla większości ssaków wynosi ~ 44-66 ml/kg masy ciała. Wg innego podejścia, jest ono uzależnione od ilości spożywanej żywności. W takim przypadku, dzienne zapotrzebowanie na wodę w ml, powinno być równe dziennemu zapotrzebowaniu energetycznemu (MER) zwierzęcia (dla psa kastrowanego 1,6 x RER). Trzecia technika wyznacza dzienne spożycie wody na podstawie pobrania suchej masy karmy przez psa. Pobranie wody wynosi 2-3 razy więcej niż spożycie suchej masy. Przy zapewnieniu odpowiedniej ilości wody, zwierzę może samo regulować jej pobranie. Objawy odwodnienia można zaobserwować m.in. w przypadku choroby lub źle prowadzonej hodowli zwierząt. Odwodnienie powoduje szereg licznych, poważnych zaburzeń m.in. układu pokarmowego, oddechowego czy moczowego.
Białko:
Białko to jeden z niezbędnych składników pokarmowych, stanowiący niezbędny budulec dla organizmu i zapewniający mu prawidłowy bilans azotowy oraz dostarczający niezbędnych aminokwasów. Należą do nich: arginina, histydyna, izoleucyna, leucyna, lizyna, metionina, fenyloalanina, treonina, tryptofan i walina. Pozostałe aminokwasy, zwane endogennymi mogą być syntetyzowane w organizmie psa ale w niektórych sytuacjach mogą stać się warunkowo niezbędne. Między innymi w sytuacji zaburzeń związanych z syntezą lub niewystarczającą konsumpcją aminokwasów egzogennych lub nadmiernym ich wydalaniem.
Zapotrzebowanie na białko u psów zależy od ich wieku, poziomu aktywności, temperamentu, etapu życia i stanu zdrowia. Większość gotowych karm dla psów zawiera kombinację białek roślinnych i zwierzęcych, które trawione są na poziomie 75% – 90%. Niższa strawność dotyczy białka roślinnego, białka o niskiej wartości biologicznej oraz białka, pochodzącego z karm słabej jakości. Trawienie i wchłanianie białka utrudnia również obróbka w zbyt wysokiej temperaturze. Dlatego w przypadku przemysłowej produkcji karm dla zwierząt domowych, zwraca się uwagę na odpowiednią temperaturę procesu technologicznego.
Zdrowe, dorosłe psy potrzebują minimum 2,62 g białka o wysokiej wartości biologicznej na 1 kg metabolicznej masy ciała (kg0,75)/ dzień (wytyczne NRC). Zdrowe szczenięta w wieku 4-14 tygodni i powyżej 14 tygodnia życia, potrzebują odpowiednio co najmniej 9,7 g i 12,5 g białka na 1 kg metabolicznej masy ciała/dzień. Wartość biologiczna białka zależy od ilości, rodzaju i proporcji aminokwasów niezbędnych, a także strawności i metabolizmu białka w organizmie. Im wyższa wartość biologiczna białka, tym mniejsza jego ilość jest potrzebna w dawce, aby dostarczyć niezbędnych aminokwasów. Najwyższą wartość biologiczną ma białko, pochodzące z jaja kurzego, mięso stanowi natomiast źródło białka o wyższej wartości niż białka roślinne.
Zapotrzebowanie na białko u zdrowych, dorosłych psów uznaje się za spełnione, gdy jest zaspokojone zapotrzebowanie na aminokwasy i azot. Chociaż istnieją ogólne wytyczne, dotyczące zapotrzebowania na białko u psów, to zalecana ilość białka w karmie zależy od jakości białka. Jeżeli zwierzę spożywa pokarm zawierający głównie białko roślinne, to ilość białka może być wyższa niż w przypadku, gdy zwierzę spożywa głównie białko zwierzęce. Optymalna zawartość białka dla rosnących szczeniąt powinna wynosić co najmniej 22% białka, w suchej masie (wytyczne AAFCO) lub 45 g białka/1000 kcal metabolizowanej energii dla szczeniąt w wieku 4-14 tygodni i 35 g białka/1,000 kcal dla szczeniąt > 14 tygodni (Wytyczne NRC). Dorosłe psy wymagają co najmniej 18% białka w suchej masie karmy (wytyczne AAFCO) lub 20 g białka/1000 kcal energii metabolicznej (wytyczne NRC).
Bez wystarczającej ilości energii z tłuszczów lub węglowodanów w diecie, w energię zostaje przekształcane białko (mniej wydajny proces), które zwykle wykorzystywane jest w procesie wzrostu organizmu i utrzymania jego funkcji. Zbyt mała ilość białka w diecie w stosunku do ilości energii, może powodować wyraźny niedobór białka w organizmie.
Objawy niedoboru białka lub niewłaściwy stosunek ilości białka do energii mogą obejmować: zmniejszone tempo wzrostu u szczeniąt, niedokrwistość, utratę masy ciała, zanik mięśni szkieletowych, matową sierść, anoreksję, problemy z reprodukcją, trwałą obecność pasożytów, infekcje drobnoustrojowe, osłabioną odporność organizmu, szybką utratę masy ciała po urazie lub w przypadku choroby oraz brak odpowiedniej reakcji na leczenie. Wysokie spożycie białka jako takie, nie powoduje zaburzeń budowy szkieletu u psów (w tym osteochondrozy u dużych ras) ani niewydolności nerek w późniejszym okresie życia.
Tłuszcz:
Tłuszcz składa się głównie z trójglicerydów złożonych z wolnych kwasów tłuszczowych i glicerolu. Kwasy tłuszczowe mogą być proste lub złożone, nasycone (bez wiązań podwójnych) albo nienasycone (z jednym wiązaniem podwójnym lub więcej). Kwasy tłuszczowe, które zawierają więcej niż jedno wiązanie podwójne, są nazywane wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi (PUFA). Kwasy PUFA można podzielić na kwasy tłuszczowe omega-3, omega-6 i omega-9, w zależności od lokalizacji pierwszego podwójnego wiązania. Im więcej wiązań podwójnych zawiera kwas tłuszczowy, tym bardziej podatny jest na utlenanie, jeśli nie jest prawidłowo konserwowany. Nasycone kwasy tłuszczowe są wykorzystywane głównie jako źródło energii, natomiast nienasycone kwasy tłuszczowe w organizmie budują błony komórkowe i lipoproteiny krwi.
To, jakie kwasy tłuszczowe są spożywane, znajduje odzwierciedlenie w zawartości kwasów tłuszczowych w tkankach i błonach komórkowych. Generalnie, wraz ze wzrostem zawartości tłuszczu w diecie, wzrasta gęstość kaloryczna i smakowitość, co sprzyja nadmiernemu spożyciu kalorii i otyłości. Tłuszcz jest skoncentrowanym źródłem energii, z 1 g tłuszczun uzyskujemy 2,25 razy więcej energii metabolicznej, w porównaniu do energii metabolizowanej z węglowodanów lub białka. Dodatek zbyt dużej ilości tłuszczu w diecie, w porównaniu z innymi składnikami odżywczymi, może skutkować nadmiernym spożyciem energii i zaniżonym poziomem białka, składników mineralnych i witamin.
Jedną z funkcji kwasów tłuszczowych jest ułatwianie wchłaniania, przechowywania i transportu witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E i K). Są one również źródłem niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT).
Tłuszcze w pożywieniu, zwłaszcza nienasycone, wymagają stosowania konserwantów. Jeśli w diecie nie jest zapewniona dostateczna ilość przeciwutleniaczy, pochodzących z naturalnego konserwantu (np. witaminy C lub mieszanina tokoferoli) lub konserwantu syntetycznego (np. BHA, BHT, etoksychiny), wielonienasycone kwasy tłuszczowe zostają utlenione, co prowadzić do powstawania wolnych rodników. Utlenione kwasy tłuszczowe w karmie mogą również spowodować niedobór witamin rozpuszczalny w tłuszczach A, D, E i K.
Zapotrzebowanie na tłuszcz zależy od wieku. Optymalna zawartość tłszczu dla rosnących szczeniąt powinna wynosić minimum 8% w suchej masie karmy (wytyczne AAFCO) lub 5,9 g tłuszczu na kg metabolicznej masy ciała/dzień (wytyczne NRC) lub 21,3 g tłuszczu/1000 kcal energii metabolicznej (wytyczne NRC). Natomiast karma dla dorosłych psów powinna zawierać minimum 5% tłuszczu w suchej masie (wytyczne AAFCO) lub 1,3 g tłuszczu na kg metabolicznej masy ciała/dzień (wytyczne NRC) lub 10 g tłuszczu/1000 kcal energi metabolicznej (wytyczne NRC).
Dla psów określono zapotrzebowanie na niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe NNKT, w tym kwas linolowy. Nienasycone kwasy NNKT w znacznych ilościach występują w kukurydzy i oleju sojowym. Ostatnie badania sugerują, że kwas α-linolenowy (kwas tłuszczowy omega-3) jest dla psów niezbędny. Występuje głównie w oleju lnianym, a jego wymagana ilość zależy prawdopodobnie od zawartości kwasu linolowego. Choć niezbędna dla organizmu ilość kwasu α-linolenowy nie jest obecnie znana, minimalną jego ilość przyjmuje się na poziomie 0,8 g/kg suchej masy karmy, gdy kwasu linolowego jest 13 g/kg suchej masy dla szczeniąt i 0,44 g/kg suchej masy kwasu α-linolowego, gdy ilość kwasu linolowego wynosi 11 g/kg suchej masy dla dorosłych. Ponadto, kwas tłuszczowy omega-3 – kwas dokozaheksaenowy (DHA), może być warunkowo niezbędny dla prawidłowego rozwoju układu nerwowego i wzrostu szczeniąt. Na podstawie przeprowadzonych eksperymentów dowiedziono, że szczenięta karmione pokarmem z zawartością kwasów tłuszczowych DHA łatwiej się uczą podczas treningu, niż szczenięta karmione bez DHA. Innym wielonienasyconym kwasem tłuszczowym omega-3 jest kwas eikozapentaenowy (EPA) – pomocny w leczeniu niektórych chorób skóry, nerek i przewodu pokarmowego, a także raka, zapalenia stawów i hiperlipidemii. Wymienione kwasy omega-3 znajdują się głównie w morskich produktach: rybach, tłuszczu rybim, algach.
Biorąc pod uwagę fakt, że u psów bardzo niewielka ilość kwasu α-linolenowego ulega przekształceniu w DHA/EPA, przy wyborze kwasów tłuszczowych omega-3 do leczenia wymienionych schorzeń, najlepiej wybrać produkty pochodzenia morskiego. NRC zaleca 0,13 g /1 000 kcal energii metabolicznej DHA i EPA dla szczeniąt i 0,11 g/1000 kcal energii metabolicznej dla dorosłych psów.
Większość gotowych karm zawiera zazwyczaj 5%-15% tłuszczu dla psów dorosłych, a dla szczeniąt zwykle 8%-20% tłuszczu (w przeliczeniu na suchą masę). Jednym z powodów tak szerokiego zakresu jest przeznaczenie karmy: praca, stres, okres wzrostu i laktacja wymagają wyższej zawartości tłuszczu niż dostarcza karma bytowa. Ponieważ tłuszcz dostarcza więcej kalorii, należy zrównoważyć ilość białka w stosunku do energii. Proporcje muszą być dostosowane do etapu życia, uwzględniać masę ciała, wiek, stan fizjologiczny i zdrowotny.
Niedobór niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych NNKT bardzo rzadko występuje u psów karmionych prawidłową, kompletną, odpowiednio zbilansowaną karmą, przygotowaną zgodnie z wytycznymi AAFCO. Niedobory NNKT mogą wywołać jeden lub kilka objawów, takich jak sucha, łamliwa sierść bez połysku, apatia lub zaburzenia reprodukcji, takie jak okres bezrujowy, niedorozwój jąder lub brak popędu płciowego. Choć dodatki zawierające kwasy tłuszczowe są często zalecane dla psów z suchą, łuszczącą się skórą i matową sierścią, to w pierwszej kolejności należy brać pod uwagę ich kondycję, aby nie doprowadzić do nadwagi czy otyłości.
Węglowodany:
Węglowodany w karmach dla zwierząt domowych to cukry proste, dwucukry, skrobia i węglowodany strukturalne, czyli błonnik pokarmowy. Węglowodany mogą być przyswajalne (np. monosacharydy, takie jak glukoza, galaktoza i fruktoza), łatwostrawne (np. disacharydy, niektóre oligosacharydy), łatwo fermentujące (np. laktoza, niektóre oligosacharydy) i słabo fermentujące (np. celuloza, która jest włóknem nierozpuszczalnym). Chociaż nie określone zostało minimalne zapotrzebowanie na proste węglowodany lub skrobię dla psów, niektóre tkanki, takie jak mózg czy erytrocyty, wymagają glukozy. Jeśli w diecie znajduje się niewystarczająca ilości węglowodanów, organizm zsyntetyzuje glukozę z aminokwasów glukogennych. Psy zazwyczaj syntetyzują glukozę z węglowodanów dostarczanych z karmą. Wykorzystanie białka do syntezy energii u psów jest mniej efektywne, a aminokwasy powinny być wykorzystywane do syntezy własnych białek i budowy mięśni. Węglowodany są dobrym źródłem energii dla psów, których potrzeby energetyczne są wysokie, np. w okresie wzrostu, ciąży czy laktacji. Skrobia niepoddana obróbce termicznej jest słabo trawiona i może powodować wzdęcia lub biegunkę. Z wyjątkiem sporadycznych przypadków nietolerancji laktozy lub sacharozy, większość gotowanych węglowodanów jest dobrze tolerowana tak przez psy.
Błonnik:
Błonnik definiuje się jako węglowodany strukturalne, budujące ścianę komórkową roślin, oporne na trawienie i wchłanianie w jelicie cienkim, fermentujące całkowicie lub częściowo w jelicie grubym. Chociaż u psów nie określono wymagań pokarmowych na błonnik, istnieje wiele korzyści zdrowotnych, wynikających z dostarczania psu tego składnika. Błonnik jest odporny na hydrolizę przez enzymy trawienne ssaków, ale jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania przewodu pokarmowego. Zwiększona ilość błonnika w dawce, zwiększa ilość wydalanego kału, normalizuje czas pasażu treści pokarmowej przez przewód pokarmowy, wpływa na mikroflorę okrężnicy i procesy fermentacji oraz reguluje wchłanianie glukozy i wydzielanie insuliny. Zbyt wysoka ilość błonnika może natomiast obniżyć strawność składników pokarmowych.
Właściwości błonnika są klasyfikowane na podstawie jego rozpuszczalności. Rozpuszczalny błonnik ma większą zdolność zatrzymywania wody niż nierozpuszczalny. Źródło błonnika, takie jak wysłodki buraczane, celuloza i otręby ryżowe mają niską rozpuszczalność, podczas gdy guma arabska, metyloceluloza i inulina mają wysoką rozpuszczalność. Psyllium (ziarno, którego łuski są stosowane w lecznictwie, jako środek przeczyszczający i zmniejszający poziom cholesterolu we krwi) zawiera zarówno błonnik słabo rozpuszczalny, jak i rozpuszczalny. Chociaż klasyfikacja włókna na podstawie jego rozpuszczalności jest nadal stosowana, dużo lepiej klasyfikować je w oparciu o zdolność do fermentowania przez bakterie jelitowe. Pozwala to ocenić potencjalne korzyści w przewodzie pokarmowym. Fermentacja błonnika powoduje produkcję krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych: octanu, propionianu i maślanu. Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe mają wiele zalet – dostarczają energii komórkom nabłonkowym jelita grubego, stymulują wchłanianie sodu i wody w jelitach oraz obniżają pH w jelicie grubym, co sprzyja rozwojowi pożytecznych bakterii w przewodzie pokarmowym.
Niestety fermentacja wytwarza również mniej pożądane substancje, takie jak gazy, amoniak i fenole. Łatwofermentujący błonnik jest szybko wykorzystywane przez bakterie jelitowe, w wyniku czego powstają duże ilości gazów, które mogą powodować wzdęcia, bolesność i biegunkę. Niechciany efekt fermentacji można zminimalizować, stosując w diecie źródło włókna umarkowanie fermentującego, do którego należą m.in. wysłodki buraczane, inulina i babka płesznik. Pulpa buraczana nie wpływa na strawność innych składników pokarmowych i zapewnia dobrą jakość kału u psów, gdy jej zawartość w karmie wynosi ≤ 7,5% (w przeliczeniu na suchą masę).
Fermentujący błonnik działa u psów również jako prebiotyk, czyli niestrawne składniki żywności, które selektywnie stymulują wzrost lub aktywność pożytecznych bakterii w jelitach, takich jak Bifidobacterium i Lactobacillus oraz hamują kolonizację patogennych bakterii. Korzystne bakterie produkują krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe i niektóre składniki odżywcze (np. witaminy z grupy B oraz witaminę K). Działają również jako immunomodulatory, wzmacniając odporność organizmu.
Wzrostowi pożytecznych bakterii w przewodzie pokarmowym sprzyjają również dostarczane z pokarmem fruktooligosacharydy (FOS) i mannanooligosacharydy (MOS). FOS to nieulegające trawieniu oligosacharydy, składające się z cząsteczek fruktozy. Źródłem pokarmowym FOS są miąższ buraka, babka płesznik i cykoria. Pożyteczne bakterie są w stanie wykorzystać FOS, jako paliwo metaboliczne, podczas gdy patogenne bakterie nie posiadają tej zdolności. FOS zwiększają również odporność układu pokarmowego. MOS są zbliżone do FOS, z tym że dominującą cząsteczką cukru w MOS jest mannoza zamiast fruktozy. Źródłem pokarmowym MOS są węglowodany budujące ścianę komórkową drożdży. MOS mają zdolność do przylegania do nabłonka jelit, uniemożliwiając bakteriom patogennym przenikanie do organizmu i zwiększając ich wydalanie z kałem, stosują mechanizmy hamowania wzrostu szkodliwych bakterii.
Do określania ilości węglowodanów strukturalnych stosuje się kilka metod chemicznych. Wszystkie ekstrahują niestrawne węglowodany w różnym stopniu, co powoduje różne oszacowanie zawartości tego składnika w karmie. Informacje o zawartości błonnika umieszczane na etykietach karmy dla zwierząt domowych, określają ilość nierozpuszczalnego włókna, określanego jako włókno surowe, którym jest przede wszystkim celuloza, lignina i niewielka ilość hemicelulozy. Jednakże etykiety nie uwzględniają pozostałych, wymienionych powyżej węglowodanów, m.in. włókna rozpuszczalnego. Fizjologiczne skutki działania błonnika nie są takie same dla wszystkich jego rodzajów, a poleganie wyłącznie na informacji zawartej na opakowaniu nie daje dokładnej informacji ani o zawartości węglowodanów strukturalnych w karmie, ani o jego rodzaju, ani też o efektach fizjologicznych jego spożycia.
Witaminy:
Większość komercyjnych karm dla psów jest wzbogacana witaminami do poziomów powyżej minimalnego wymagania. Psy są w stanie zsyntetyzować witaminę C w wątrobie, dlatego AAFCO nie określiło zapotrzebowania dla tej witaminy. Warto jednak podkreślić, że choć ilość witaminy C, którą syntetyzują jest wystarczająca do zapobiegania oznakom niedoboru, to jednak suplementacja może zapewnić im dodatkowe korzyści zdrowotne, ponieważ witamina C ma również działanie przeciwutleniające i tym samym usuwa z organizmu wolne rodniki.
W odniesieniu do psów AAFCO nie określiło również zapotrzebowania na witaminę K, ponieważ synteza bakteryjna tej witaminy jest wystarczająca do pokrycia potrzeb. Jednak każdy stan, który zmienia mikroflorę jelitową, taki jak antybiotykoterapia, może powodować niedobór witaminy K. W rezultacie NRC zaleca witaminę K w dawce 0,33 mg / 1000 kcal energii metabolicznej u szczeniąt i 0,45 mg / 1 000 kcal u dorosłych psów.
W warunkach eksperymentalnych wytworzono sytuację niedoboru witamin rozpuszczalnych w tłuszczach A, D i E oraz niektórych z 11 rozpuszczalnych w wodzie witamin z grupy B u psów. Badania wykazały, że witaminy rozpuszczalne w wodzie są zazwyczaj sprawnie wydalane z organizmu, nawet jeśli zostały przyjęte w nadmiarze, co sprawia, że o wiele mniej prawdopodobne jest, że będą powodować toksyczność lub niekorzystne skutki po spożyciu w nadmarze. Witamina B12 jest jedyną witaminą rozpuszczalną w wodzie, która może być magazynowana w wątrobie. U psów mogą znajdować się w wątrobie zapasy witaminy B12 zgromadzone na przestrzeni od 2 do 5 lat. Również witaminy rozpuszczalne w tłuszczach są w znacznym stopniu magazynowane w organizmie, przy czym witaminy A i D regularnie dostarczane do organizmu w dużych ilościach (przekraczających dzienne zapotrzebowanie od 10 do 100 razy) przez okres kilku miesięcy, mogą spowodować reakcje toksyczne. Poniżej, opisano istotne klinicznie objawy zaburzenia równowagi organizmu, związane z nadmiarem lub niedoborem witamin A i D.
Witamina A:
Nadmiar witaminy A w organizmie psa, wywołany np. zbyt częstym spożyciem wątroby, może prowadzić do hiperwitaminozy i powodować zmiany szkieletowe, w tym spondylozę szyjną, zesztywnienie kręgów i stawów, hiperplazję, osteoporozę, hamowanie syntezy kolagenu, zmniejszoną chondrogenezę u rosnących psów i zwężone otwory międzykręgowe.
Witamina D:
Niedobór witaminy D powoduje krzywicę u młodych i osteomalację u dorosłych zwierząt. Krzywica u szczeniąt najcześciej pojawia się na skutek stosowania źle zbilansowanej, domowej diety, pozbawionej niezbędnych składników odżywczych. W przypadku krzywicy, stężenie wapnia i fosforu jest zmniejszone lub niskie przy jednoczesnym prawidłowym poziomie parathormonu. Mineralizacja kości ulega zmniejszeniu, a obszary przynasadowe powiększają się.
Osteomalacja rzadko powoduje objawy kliniczne u psów. Hiperwitaminoza witaminy D powoduje natomiast hiperkalcemię i hiperfosfatemię z nieodwracalnym zwapnieniem tkanek miękkich w kanalikach nerkowych, zastawkach serca i ścianach dużych naczyń. Śmierć u psów jest w tym przypadku związana albo z przewlekłą niewydolnością nerek, albo z pęknięciem aorty.
U źle karmionych psów mogą wystąpić również niedobory składników mineralnych
Składniki mineralne można podzielić na trzy główne kategorie: makroelementy (sód, potas, wapń, fosfor, magnez) wymagane w gramach/na dzień, mikroelementy o określonych funkcjach w organizmie (żelazo, cynk, miedź, jod, fluor, selen, chrom) wymagane w miligramach lub mikrogramach/ na dzień oraz inne pierwiastki śladowe, które mają niejasną rolę w żywieniu zwierząt (kobalt, molibden, kadm, arsen, krzem, wanad, nikiel, ołów, cynę). Istotne jest zbilansowanie niezbędnych składników mineralnych w dawce.
Makroelementy:
Niedobory wapnia i fosforu są rzadkie w zrównoważonej, dobrej jakości, pełnoporcjowej karmie. Wyjątek może stanowić dieta mięsna o wysokiej zawartości fosforu oraz niskiej zawartości wapnia oraz diety bogate w fityniany, które hamują wchłanianie niektórych pierwiastków. Zapotrzebowanie na wapń i fosfor u psów jest większe w okresie ich wzrostu, ciąży i laktacji. Niedobór wapnia lub nadmiar fosforu zmniejsza wchłanianie wapnia i może powodować u psów drażliwość, nadreaktywność i utratę napięcia mięśniowego. Wraz z niedoborem wapnia rozwija się również demineralizacja szkieletowa, zwłaszcza miednicy i kręgosłupa, która często jest skutkiem stosowania diety złożonej niemal w całości z mięsa, wątroby, ryb lub drobiu.
Gdy suplementacja wapniem lub fosforem jest nadmierna, w jelitach tworzą się nierozpuszczalne i niestrawne kompleksy mineralne, które mogą zmniejszyć wchłanianie magnezu. Objawami niedoboru magnezu u szczeniąt są depresja, letarg i osłabienie mięśni. Nadmiar magnezu jest wydalany z moczem.
Mikroelementy:
Żelazo i miedź są skutecznie wchłaniane do organizmu z większości mięs. Ich niedobór może wystąpić u zwierząt karmionych dietą złożoną niemal wyłącznie z mleka lub warzyw, a objawiają się mikrocytozą i anemią, a u zwierząt z białym umaszczeniem – czerwonawym odcieniem sierści. W przypadku stosowania u psów diety wysokomięsnej można zauważyć nadmiar jodu. Niedobór cynku może natomiast u psów powodować wymioty, zapalenie rogówki, utratę pigmentacji sierści, spowolnienie wzrostu i osłabienie.
Podsumowując: dla zdrowia psów, podobnie jak i dla zdrowia ludzi, istotny jest rodzaj i ilość podawanego pokarmu, jak również odpowiednie zbilansowanie składników odżywczych w pożywieniu. Dbajmy o zdrowie naszych podopiecznych.
Źródło: Sherry Lynn Sanderson, BS, DVM, PhD, DACVIM, DACVN, Associate Professor, Department of Physiology and Pharmacology, College of Veterinary Medicine, University of Georgia: Diseases of Small Animals.
Dostęp: http://www.merckvetmanual.com/management-and-nutrition/nutrition-small-animals/nutritional-requirements-and-related-diseases-of-small-animals#v3328601 (16.05.2018)
