Układ nerwowy możemy podzielić na część ośrodkową oraz obwodową. Ośrodkowy układ nerwowy składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego, natomiast obwodowy z 12 par nerwów czaszkowych i 36 par nerwów rdzeniowych. Unerwiają one mięśnie oraz narządy wewnętrzne przez co wpływają na prawidłowy przebieg procesów życiowych, takich jak oddychanie czy trawienie. Układ nerwowy jest też odpowiedzialny za odbieranie bodźców (z otoczenia i z organizmu), przetwarzanie ich oraz odpowiednie reagowanie na nie. W związku z tym jego prawidłowe działanie ma wpływ również na funkcje poznawcze oraz zachowanie naszych pupili. Dlatego też warto zadbać o odpowiednio zbilansowaną dietę i dostarczenie niezbędnych składników odżywczych.
TRYPTOFAN
Tryptofan jest jednym z aminokwasów – organicznych związków węgla, azotu i tlenu, które wchodzą w skład białek. Można go znaleźć w większości produktów zawierających białko, jednak tryptofan występuje w niższych stężeniach niż duże neutralne aminokwasy (ang. large neutral amino acids, LNAA) i konkuruje z nimi o przejście z krwi do mózgu. W związku z tym w przypadku diet o wysokiej zawartości białka, a co za tym idzie dużej liczbie LNAA, zdecydowanie mniej tryptofanu ma szansę dotrzeć do mózgu. Jest to bardzo istotne, ponieważ tryptofan jest prekursorem serotoniny. Oznacza to, że jest on niezbędny do jej wytworzenia.
Serotonina, potocznie nazywana hormonem szczęścia, jest neuroprzekaźnikiem, który działa jako stabilizator nastroju i pozwala zmniejszyć reaktywność u psów. Oprócz tego reguluje szereg istotnych procesów, takich jak krzepnięcie krwi, trawienie czy dojrzewanie komórkowe. Wpływa także na temperaturę ciała, ciśnienie krwi oraz wrażliwość na ból, dźwięk i dotyk. Niedobór serotoniny prowadzi do zaburzeń cyklu dzień-noc, utraty apetytu, problemów z koncentracją, nadmiernej reaktywności, nieposłuszeństwa, a nawet wystąpienia zachowań agresywnych. Wybierając pokarm dla psa warto więc zwrócić uwagę na zawartość białka oraz jego pochodzenie. Zaleca się, aby stosować karmy, w których białko stanowi 18 – 20% i jest pochodzenia zwierzęcego. Należy unikać natomiast produktów, w których głównym źródłem białka jest kukurydza, ponieważ zawiera ona niewielkie ilości tryptofanu.
TYROZYNA
Tyrozyna należy do aminokwasów endogennych – organizm jest w stanie sam ją wytworzyć, jeżeli dostarczymy mu wystarczającą ilość fenyloalaniny. Jednym z zadań tyrozyny jest udział w syntezie neuroprzekaźników, takich jak noradrenalina, adrenalina i dopamina. Odpowiadają one za pobudzenie organizmu i mobilizację do działania. Ich wysokie stężenie we krwi jest zazwyczaj związane ze stresem. Do efektów ich działania można zaliczyć przyspieszone tętno, podwyższone ciśnienie krwi czy rozszerzone źrenice. Tyrozyna jest też odpowiedzialna za regulację czynności przysadki i tarczycy. Pomaga ona utrzymać sprawność fizyczną, zapobiega zmęczeniu i pozwala na szybkie przystosowanie się układu nerwowego i hormonalnego do stresu. Prawidłowy poziom tyrozyny w organizmie wpływa na dobrą koncentrację, a także umiejętność szybkiego reagowania i myślenia. Fenyloalaninę, niezbędną do syntezy tyrozyny, możemy dostarczyć w postaci naturalnej podając psom mięso, ryby oraz jaja.
GLUTAMINA
Glutamina to kolejny aminokwas endogenny. W związku z tym można by uważać, że jej suplementacja nie jest konieczna. Jednak badania wykazały, że w niektórych sytuacjach na przykład w wyniku wzmożonego wysiłku fizycznego, stresu czy chemioterapii zapotrzebowanie na glutaminę wzrasta i organizm nie jest w stanie wytworzyć wystarczającej jej ilości. Do suplementacji tego aminokwasu najlepiej wykorzystać produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak wołowina, drób, jaja, ponieważ cechują się one wysoką zawartością białka dobrej jakości. Należy jednak pamiętać, że pod wpływem obróbki termicznej glutamina ulega rozpadowi na glutaminian i amoniak. Obecnie na rynku dostępne są także specjalne preparaty zawierające ten aminokwas, które można zmieszać z karmą.
Istotną rolą glutaminy jest udział (wraz z asparaginianem i glicyną) w wytwarzaniu kwasu gamma – aminomasłowego (ang. gamma-aminobutyric acid, GABA), który jest neuroprzekaźnikiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Oprócz tego jest to bardzo ważny aminokwas dla psów pracujących oraz sportowych. Glutamina wpływa korzystnie na proces budowy białek mięśniowych poprzez dostarczenie azotu, a chroniąc organizm przed utratą glikogenu pozwala również na zwiększenie wytrzymałości mięśni. Do cennych właściwości tego aminokwasu warto dodać zmniejszenie katabolizmu mięśniowego, czyli rozpadu tkanki mięśniowej. Przekłada się to na zwiększenie wytrzymałości organizmu i wydłużenie czasu treningów.
ARGININA
Arginina jest aminokwasem niezbędnym (egzogennym) dla psów, to znaczy, że konieczne jest dostarczanie jej wraz z pokarmem. Bogatym źródłem tego składnika jest większość produktów zawierających białko zwierzęce, owoce morza oraz ziarna soi. W organizmie arginina jest wykorzystywana między innymi do wytwarzania tlenku azotu. Jest to bardzo ważny związek, który w ośrodkowym układzie nerwowym pełni funkcję neuromodulatora i wpływa na procesy zapamiętywania i uczenia się. Natomiast w obwodowym układzie nerwowym oddziałuje on na perystaltykę przewodu pokarmowego. Arginina bierze także udział w cyklu mocznikowym, w którym toksyczny amoniak jest przekształcany w mocznik. Niedobór argininy może zatem skutkować wzrostem zawartości amoniaku we krwi i przedostaniem się go do układu nerwowego. W efekcie u psa mogą wystąpić takie objawy jak drżenia ciała, wymioty oraz nadmierne pobudzenie.
KWASY TŁUSZCZOWE
Kwasy tłuszczowe zbudowane są z grupy karboksylowej oraz łańcucha węglowego. Ich naturalnym źródłem są tłuszcze. W organizmie wykorzystywane są jako źródło energii oraz składnik błon komórkowych. Ze względu na budowę kwasy tłuszczowe możemy podzielić na nasycone oraz nienasycone. Nasycone kwasy tłuszczowe nie posiadają podwójnych wiązań w łańcuchu węglowym. Należą do nich między innymi kwas palmitynowy, kwas stearynowy i kwas laurynowy. Nienasycone kwasy tłuszczowe dodatkowo dzielimy na jednonienasycone (zawierają jedno podwójne wiązanie w łańcuchu węglowym) oraz wielonienasycone (zawierają dwa lub więcej podwójnych wiązań). Przykładem jednonienasyconego kwasu jest kwas oleinowy należący do rodziny omega-9. W żywieniu psów szczególną rolę odgrywają wielonienasycone kwasy tłuszczowe (ang. polyunsaturated fatty acids, PUFA) z rodziny n-3 i n-6. Psy, podobnie jak inne ssaki, nie potrafią ich wytwarzać, dlatego też konieczne jest dostarczenie ich z pokarmem np. w postaci olejów rybnych.
Dla układu nerwowego istotne są zwłaszcza kwasy z rodziny n-3: kwas eikozapentaenowy (ang. eicosapentaenoic acid, EPA) i kwas dokozaheksaenowy (ang. docosahexaenoic acid, DHA). DHA jest kluczowym elementem w procesie rozwoju tkanki nerwowej oraz siatkówki oka. Badania wykazały, że suplementacja tego kwasu u suk w ciąży wpływa pozytywnie na rozwój mózgu u szczeniąt. Dodatkowo szczenięta, które po urodzeniu otrzymują DHA szybciej przyswajają nowe komendy. Korzystny wpływ EPA i DHA obserwuje się również u psów starszych. Dodatek tych kwasów wraz z wit. E, wit. C i selenem pozwala na opóźnienie procesów starzenia się i poprawienie zdolności poznawczych u seniorów. W przypadku psów nadpobudliwych bądź agresywnych zaleca się zmniejszenie zawartości białka w pokarmie i zwiększenie zawartości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Wpływają one korzystnie na redukowanie zachowań impulsywnych i wykazują wyraźne działanie uspokajające.
ŻELAZO
Żelazo to mikroelement, który wchodzi w skład hemoglobiny – białka erytrocytów (krwinek czerwonych) odpowiadającego za transport tlenu z płuc do wszystkich komórek. Niedobór żelaza w organizmie prowadzi do osłabienia zdolności erytrocytów do transportu tlenu, a tym samym do niedotlenienia narządów. Organem szczególnie wrażliwym na niedotlenienie jest mózg – przerwa w dostawie tlenu może spowodować jego ciężkie uszkodzenia, a nawet obumarcie. Według przeprowadzonych badań niedobór żelaza jest najbardziej niebezpieczny dla psów do 18 miesiąca życia. Niewystarczająca ilość tego pierwiastka w diecie u takich psów prowadzi do nieodwracalnych zmian w mózgu i problemów z nauką nowych komend. Jako źródło żelaza można wykorzystać produkty pochodzenia zwierzęcego takie jak mięso czy podroby (wątroba, śledziona, płuca) lub też skorzystać z gotowych preparatów.
SELEN
Selen jest mikroelementem zaliczanym do przeciwutleniaczy, nazywanych też antyoksydantami. Są to związki, które usuwają z organizmu nadmiar wolnych rodników i chronią przed ich szkodliwym działaniem. Przedłużający się brak antyoksydantów może prowadzić do stresu oksydacyjnego i przyczynić się między innymi do rozwoju chorób serca, udaru mózgu lub przyspieszenia procesów starzenia się. Warto również wspomnieć, że selen wykorzystywany jest w walce z objawami nadmiernej nerwowości, przemęczenia i lęku. Źródłem tego pierwiastka mogą być ryby, mięsa oraz podroby np. nerki, wątroba.
MIEDŹ
Miedź to kolejny składnik mineralny ważny dla funkcjonowania układu nerwowego. Bierze on udział w metabolizmie żelaza, kontroluje działanie neuroprzekaźników i neuropeptydów oraz uczestniczy w powstawaniu osłonki mielinowej. Otacza ona włókna nerwowe zapewniając ochronę mechaniczną, izolację elektryczną oraz szybszy przepływ impulsów nerwowych. Dobrym źródłem miedzi są skorupiaki oraz podroby (wątroba, nerki, serca). W mniejszej ilości występuje ona też w mięsie z indyka, kaczki, kurczaka i w wieprzowinie.
MAKROELEMENTY
Spośród makroelementów na uwagę zasługują zwłaszcza magnez, potas i sód. Uczestniczą one w przewodzeniu impulsów nerwowych i kurczliwości włókien mięśniowych. Magnez pełni także funkcję stabilizatora błony komórki nerwowej. Niedobór tego pierwiastka może objawiać się nadmierną pobudliwością, porażeniem kończyn, a także drżeniem mięśni. Natomiast niewystarczająca ilość sodu i potasu prowadzi do słabszej pobudliwości komórek. Jako naturalne źródło tych makroelementów można wykorzystać mięso, a w przypadku potasu także drożdże browarnicze. Magnez występuje głównie w tkance kostnej i roślinach strączkowych, ale można też wykorzystać gotowe preparaty, które zawierają ten pierwiastek.
WITAMINY
Do składników mających wpływ na układ nerwowy należą również witaminy, głównie witaminy z grupy B. Witamina B1 (tiamina) bierze udział w wytwarzaniu neuroprzekaźników, a także w metabolizmie glukozy, która warunkuje prawidłową pracę mózgu. Niedobór tiaminy może prowadzić do zaburzeń neurologicznych i uszkodzenia układu nerwowego. Witaminy B2, B3 oraz B12 uczestniczą w wielu reakcjach biochemicznych w organizmie. Ryboflawina (wit. B2) wpływa na czynność komórek nerwowych oraz erytrocytów, a jej niedobór skutkuje niedotlenieniem mózgu oraz mięśni. Niacyna (wit. B3) może być syntetyzowana w organizmie psów z tryptofanu. Z reguły jednak ilość wytwarzanej witaminy jest zbyt mała by pokryć dzienne zapotrzebowanie na nią, dlatego też konieczne jest dostarczanie jej wraz z pokarmem. Niedobór niacyny jest dość rzadki, ale może wystąpić u psów żywionych pokarmem ubogim w witaminę B3 oraz tryptofan. Wówczas obserwowane są objawy takie jak spadek apetytu, biegunki z krwią, a nawet zwyrodnienie neuronów rdzenia kręgowego i upośledzenie odruchów warunkowych. Jako źródło witamin z grupy B warto wykorzystać między innymi drożdże browarnicze. Niacyna występuje ponadto w jajach, a tiamina w wątrobie, nerkach i mięsie wieprzowym.
PODSUMOWANIE
Układ nerwowy pełni ważną rolę w życiu każdego organizmu. Odpowiada za przekazywanie impulsów nerwowych pomiędzy wszystkimi komórkami, pozwala na odbieranie bodźców z otoczenia i reagowanie na nie, kontroluje także wszystkie najważniejsze funkcje życiowe. Tkanka nerwowa ma bardzo małe zdolności regeneracyjne, dlatego też warto zadbać o dostarczanie jej wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Należy jednak pamiętać, by przed podaniem suplementów wykonać odpowiednie badania w celu określenia odpowiedniej ich dawki. W przypadku składników mineralnych może to być badanie EHAA, które określa ich zawartość w organizmie na podstawie próbki sierści.
mgr inż. Katarzyna Żmuda, specjalista ds. żywienia i dietetyki zwierząt
1. Bosch G., Beerda B., Hendriks W. H., van der Poel A. F. B., Verstegen M. W. A. 2007. Impact of nutrition on canine behaviour: current status and possible mechanisms. Nutrition Research Reviews, nr 20, s. 180-194
2. Ceregrzyn M., Barszczewska B., Lechowski R. 2019. Podstawy żywienia psów i kotów. Wydawnictwo Edra Urban & Partner. Wrocław
3. DeNapoli J. S., Dodman N. H., Shuster L., Rand W. M., Gross K. L. 2000. Effect of dietary protein content and tryptophan supplementation on dominance aggression, territorial aggression, and hyperactivity in dogs. Journal of the American Veterinary Medical Association, nr 4, s. 504-508
4. Grela E. R. 2016. Behawioralne następstwa nieprawidłowego żywienia zwierząt. Życie Weterynaryjne, nr 91 (2)
5. Mirowski A. 2012. Selen w żywieniu psów i kotów. Magazyn Weterynaryjny, nr 12
6. Sobolewski J. 2018. Wpływ żywienia na zmiany zachowania psów. Animal Expert, nr 4
7. Sygocki C. Minerały i witaminy dla psa potrzebne do utrzymania pełni zdrowia. https://vetexpert.eu/blog/skladniki-mineralne-i-witaminy-czego-potrzebuje-twoj-piesdo-utrzymania-pelni-zdrowia
8. Witkowska O. 2015. Żywienie a behawior psów i kotów. Życie weterynaryjne, nr 90(9), s. 573-576
